Ιερός τόπος των αρχαίων Θρακών, το Παγγαίο διατήρησε για αιώνες μια θρησκευτική παράδοση, η οποία μπορεί να θεωρηθεί πως συνεχίζεται μέχρι και σήμερα με τη λειτουργία των πολλών μοναστηριών του. Το αρχαιότερο απ’ αυτά, το μοναστήρι της Εικοσιφοίνισσας*, αποτελεί το λόγο για τον οποίο ο Αρχιμανδρίτης, Δαμασκηνός Μοσχόπουλος και ο Μητροπολίτης Αγαθάγγελος Μάγνης αφιερώνουν στο Παγγαίο ένα μικρό μόνο τμήμα των μελετών τους, αφού ο βασικός σκοπός τους είναι η καταγραφή των ιστορικών και των εκκλησιαστικών στοιχείων για την Μονή.

«Σήμερον είναι γνωστόν γενικώς μεν υπό το Τουρκικόν όνομα Πουρνάρ - δαά, ονομαζόμενον ούτω από των πολλών πρίνων αυτού, Καστανιαίς δε ονομάζεται κυρίως το υπέρ το χωρίον Ραδολίβος τμήμα αυτού, βουνόν της Κουσίνιτζας το περί την Μονήν της Εικοσιφοινίσσης μέρος, και τουρκιστί Πιλάφ - τεπέ μόνον η υψίστη αυτού κορυφή εκ της ομοιότητος αυτής προς την κωνοειδή κορυφήν του τουρκικού πιλαφίου. Το ύψος του όρους ποικίλλει από 1500 εις 6000 πόδας, ούς μετρεί η κορυφή Πιλάφ - τεπέ».

«Επί της τελευταίας σώζονται και μέχρι σήμερον τα ερείπια του αρχαίου φρουρίου, το οποίον ο κ. Μερτζίδης εξέλαβεν ως λοιμοκαθαρτήριον των πέριξ επαρχιών».

Ο Δαμασκηνός, λοιπόν, ως μορφωμένος άνθρωπος, είναι γνώστης του βιβλίου του Μερτζίδη: «Αι χώραι του παρελθόντος και αι εσφαλμέναι τοποθετήσεις των» και ψέγει τον συγγραφέα για λανθασμένες εκτιμήσεις. Ο ίδιος όμως υποπίπτει σε ανακρίβειες και λάθη, όταν αναφέρεται παρακάτω στην περίφημη Ασκητότρυπα:

«Εκ δε των επί του Όρους σπηλαίων και λαβυρινθωδών οπών γνωστοτέρα είναι η ού πολύ μακράν του Πιλάφ - τεπέ κειμένη Ασκητότρυπα, φυσική και όλως ακατέργαστος, ήτις...... ….καθ’ ήν εν αυτώ έζησαν ποτέ ασκηταί μοναχοί, δια τούτο δε χρησιμεύει τους επισκέπτας της Εικοσιφοινίσσης ως προσκύνημα, κειμένη 3-4 ώρας ανατολικώς της Μονής».

«Εν τούτοις είναι πολύ αμφίβολος η ιδέα τινών, ότι και μαντείον του Βάκχου κατά την αρχαιότητα υπήρξεν επί του Παγγαίου, πιθανώτερον δε φαίνεται, ότι τοιούτον τι υπήρχεν αντικρύ του Παγγαίου παρά το Μποζ- δαά».

Δέκα περίπου χρόνια αργότερα, ένας άλλος ιερωμένος, ο μητροπολίτης Δράμας Αγαθάγγελος Μάγνης, δημοσιεύει μελέτη με το ίδιο θέμα. Η «ΕΙΚΟΣΙΦΟΙΝΙΣΣΑ: ιστορία της μονής και περιγραφή αυτής», εκδίδεται το 1915, και εντός της απαντά ένα μικρό απόσπασμα για το Παγγαίο, στο οποίο ο συγκεκριμένος Μητροπολίτης αναφέρει ότι ανέβηκε «πεζή» μέχρι την κορυφή του. Αυτό είναι λίγο αμφίβολο, εάν εννοεί βέβαια την ψηλότερη κορυφή του βουνού. Όπως και από το προηγούμενο απόσπασμα φάνηκε, εκείνο τον καιρό δεν γνώριζαν τις υψομετρικές διαβαθμίσεις των κορυφών, ούτε άλλωστε διακατέχονταν από κάποιον ορειβατικό ζήλο ώστε να επιθυμούν οπωσδήποτε την ανάβαση στην ψηλότερη απ’ αυτές. Ο μητροπολίτης αναφέρει επίσης ότι κατέβηκε «πεζή», χάνοντας μάλιστα στην επιστροφή το δρόμο, εισερχόμενος σε πυκνό δάσος, με υπαιτιότητα όπως αναφέρει: «του άλλως προθυμοτάτου και υποχρεωτικού Ιεροδιακόνου Βησσαρίωνος, εκ των αδελφών της Μονής». Παραθέτουμε ολόκληρο το σύντομο απόσπασμα:

«Προς τα όπισθεν και άνω της Μονής δι’ άλλου μονοπατίου δι’ ου ανέρχεται μόνον ο φιλοπεριπατητής εις το λεγόμενον Μανδρί το ποιμνιοστάσιον, οπόθεν βλέπει και την θάλασσαν την προς δυσμάς της Θάσου, όπου ανέρχεται εντός ώρας δι’ ημιόνου, ως λίαν δυσβάτου ούσης της μόνης οδού. Εκείθεν δι’ άλλης δυσβατοτέρας ατραπού προς Ν.Δ. μετά 1 1/2 ώραν ευρίσκεται εις το λεγόμενον κρυονέρι το κάλλιστον και το ολίγιστον των υδάτων, του Παγγαίου δηλαδή, σχεδόν ευρίσκεται εις την κορυφήν του Παγγαίου, όπερ ημείς ευχαρίστως πεζή επράξαμεν κατελθόντες εκείθεν επίσης πεζή δι’ άλλης οδού, αλλ’ αποπλανηθέντες εις το άνωθεν προς Δυσμάς της Μονής δασωδέστατον βουνόν εξ υπαιτιότητος του άλλως προθυμοτάτου και υποχρεωτικού Ιεροδιακόνου Βησσαρίωνος, εκ των αδελφών της Μονής.»